اشتباه از ریشه شبه و در لغت به معنی مانند شدن و یا چیزی یا کسی را به جای چیزی یا کسی گرفتن آمده است۳ و آن عبارت است از تصور خلاف انسان از واقع، چندانکه امر موهومی را موجود و یا موجودی را موهوم بپندارد. معمولاً اشتباه انسان از ناآگاهی و جهل او به امور واقع مایه می گیرد و خود ممکن است از بی دقتی و بی مبالاتی و نداشتن توجه کامل به امور ناشی شود.
مفهوم آیه ی ۱۵۷، سوره ی نساء نیز به همین مضمون دلالت می کند۴. قرآن کریم می فرماید که حضرت عیسی علیه السلام، نه کشته شده و نه صلیب کشیده شده است و پیروان آن حضرت چنین تصوری را که مطابق با حقیقت نبوده داشته اند.
مفهوم حقوقی اشتباه نیز از معنی لغوی و عرفی آن مایه گرفته و آن عبارت از تصور امری است که مطابق با حقیقت نیست و حد اعلی اشتباه در مسائل حقوقی جهل است و از نظر حقوق جزا نیز با توجه به معنی لغوی و عرفی اشتباه و متون پراکنده جزایی در مورد عناصر اختصاصی متشکله برخی از جرایم در تعریف اشتباه در مسائل جزایی می توان گفت: «اشتباه عبارت از تصور خلاف واقع مرتکب، نسبت به تشخیص حکم یا موضوع قانون یا ماهیت یا عناصر متشکله جرم است که بر حسب مورد قابلیت انتساب جرم را به مرتکب از بین می برد».
کلماتی مانند جهل، اشتباه، غلط، نسیان، خطا و سهو در اذهان عامه ی مردم معنای واحد یا حداقل نزدیک به یکدیگر را تداعی می کنند که مدار و محور اتحاد و اشتراک همه ی آنها را« جهل به واقع» تشکیل می دهد و آن واقع یا مربوط به حکمی از احکام و یا مفهومی از مفاهیم و یا موضوعی از موضوعهاست که اولی «جهل به قانون یا حکم» و دومی «جهل به موضوع» نامیده می شود. حال اگر این جهل همراه شک و تردید بود، یعنی شخص از جهل خود آگاهی داشت، آن را «جهل بسیط» و اگر شخص جاهل خود را عالم پنداشت، یعنی هم از واقع بی اطلاع است و هم از جهالت خود، آن را جهل مرکب می گویند. در کاربردهای فقه و اصول فقه به جهل مرکب، غفلت هم اطلاق می شود۱. به همین اصطلاح در زبان عربی «غلط» و در زبان فارسی «اشتباه» می گویند. بنابراین واژه های جهل مرکب، غفلت، غلط، اشتباه در بحث اعمال حقوقی معانی مشترکی دارند. واژه های خطا، سهو و نسیان هم در بعضی از مصادیق، وجه اشتراک و ماده ی اجتماعی با مفاهیم جهل و غفلت و اشتباه دارند و به دلیل نداشتن نسبت تساوی، گاهی به لحاظ اشتراک آثار و احکام بویژه جهل و نسیان مورد تردیدند که نمونه هایی از آنها را به لحاظ معذر بودن یا نبودن مورد اشاره قرار خواهیم داد. دو واژه ی سهو و نسیان هم در بیشتر کابردهای فقهی و لغت معانی مشترکی دارند و آن به یاد نداشتن حکم یا موضوعی در وقت نیاز است، ولی ظاهراً حکما میان آن دو فرق قایلند که در سهو، صورت علمی از قوه ی مدرکه زایل می شود ولی در حافظه می ماند، اما نسیان از هر دو زایل می شود و حصول آن نیاز به سبب جدید دارد۲.

( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

مقایسۀ مفهوم جهل و اشتباه و موارد مشابه آن
کلماتی مانند جهل، اشتباه، خطا، غلط، سهو، نسیان و غفلت در اذهان مردم معنای واحد یا حداقل قریب به هم را متبادر می کند، بر همین اساس در بعضی از کتاب حقوقی و یا به هنگام استعمال و محاوره، آنها را به جای یکدیگر به کار می برند، در حالی که از منظر واژه شناسی میان آنها تفاوت وجود دارد که به مهمترین آنها اشاره می کنیم:
الف) جهـل
در کتب لغت، جهل و جهالت به معنای نادانی، حماقت و ستمکار آمده است. در کتاب مفردات راغب سه معنی بر جهل ذکر شده است:
الاول- و هو خلوالنفس من العلم، هذا هوالاصل، جهل آن است که ذهن انسان از هرگونه علم و آگاهی خالی باشد.
الثانی- اعتقاد الشی بخلاف ما هو علیه یعنی شخص اعتقاد به چیزی دارد، ولی برخلاف حقیقت آن شیء است.
الثالث- فعل الشی بخلاف ما حق ان یفعل سواء اعتقاداً فیحه صحیحاً او فاسداً. یعنی انجام دادن کاری که خلاف حقیقت آن شیء است، چه براساس اعتقاد صحیح انجام داده باشد و چه فاسد.
معنای اول اشاره به جهل بسیط دارد، معنای دوم ناظر به جهل مرکب است و معنای سوم ظاهراً اعم از آن دوست.
در لغت نامۀ دهخدا آمده است: «جهل به معنای نادان بودن، نادان شدن، ضد علم است و به دو قسمت بسیط و مرکب تقسیم می شود، جهل بسیط یعنی عدم آگاهی از حقیقت شیء و جهل مرکب یعنی اعتقاد غلط به حقیقت شیء داشتن»
یکی از حقوقدانان معاصر عرب در توضیح کلمۀ جهل و تفاوت آن با اشتباه می نویسد:
«گاهی اتفاق می افتد که حقیقت چیزی برای ما نامعلوم است، در این صورت ناآگاهی در برخی موارد ناشی از تصور غیر صحیحی است که ما از آن شیء داریم و در موارد دیگر اینکه اصلاً از آن چیز تصوری در ذهن به وجود نیامده است. صورت اول نمایانگر«اشتباه» است و صورت دوم «جهل» جهل مساوی با فقدان است، به نحوی که به مرحلۀ تصور اشتباه آلود نمی رسد، اما اشتباه تصوری نادرست است که در ذهن عاقد به وجود می آید و همین اساس ایجاد یک اثر حقوقی می شود» مطابق بیان ایشان در اشتباه، تصور و فکر هست ولی تصور غلط است. به خلاف جهل که در اصل وجود فکر و تصور
تردید است.
ب) اشتبــاه
این کلمه در متون فقهی و حقوقی دو کاربرد کاملاً متفاوت دارد: یکی در زبان عربی است که معادل شک، شبهه، بدگمانی و التباس است. در لسان العرب آمده است: الشبه و الشبهه و الشبیه: المثل و الجمع اشباه، و أشبه الشیء الشیء ماثله در مثلهای عربی آمده«من أشبه أباه فما ظلم و المشتبهات من الامور: المشکلات و المتشابهات المتماثلات… و اشتبه الامر اذا اختلط و اشتبه علی الشیء» کلمۀ اشتباه در این معانی به مفهوم «شک» به کار می رود و در ابواب مختلف در متون فقهی و حقوقی کاربرد دارد. یک نمونه را در اینجا یاد آوری می کنیم:
«الاشتباه فی النکاح، در مذهب حنفیه آمده است: انه لو تزوج الرجل اختین فی عقدین و لم یدروالاول منهما فرق بنیه و بینهما، لان نکاح احدا هما باطل بیقین. ولا وجه الی التعیین، لعدم الاولویه. و لا الی التنفیذ مع التجهیل لعدم الفائده و اللضر فتعین التفریق»
کلمۀ «لم یدر» نمی دانسته به معنای جهل بسیط است. شبیه این مورد در عناوینی مانند حکم الاشتباه فی الطلاق، الاشتباه فی الدعوی، الاشتباه فی البیوع و .. مشاهده می شود که کلمۀ اشتباه به مفهوم جهل بسیط و شک و شبهه به کار رفته است و مقابل آن علم، ظن و وهم است.
کاربرد دیگر اشتباه در زبان فارسی در کتب حقیقی و قانون مدنی است که معادل آن در زبان عربی بویژه در کتاب حقوقی معاصرین، کلمۀ «غلط» به کار رفته است، مانند «الغلط فی الشیء یا الغلط فی الشخص، الغلط فی الحکم الشرعی و …» که در تمام این موارد معنای اصطلاحی از معانی لغوی چندان دور نیفتاده است.
حقوقدانان در تعریف اصطلاحی اشتباه می گویند: «اشتباه تصور نادرستی است که آدمی از چیزی دارد و در مبحث معاملات عبارت است از تصور نادرست معامله کننده دربارۀ یکی از ارکان و عناصر عقد» یا گفته اند«اشتباه عبارت است از تصور خلاف واقع از اشیا» و یا «اشتباه عبارت است از تصور خلاف حقیقت وواقعیت انسان از یک شیء» و این اصطلاح بیشتر در حقوق مدنی به کار می رود. چنین اشتباهی ممکن است مربوط به تشکیل عقد یا اجرای مفاد آن باشد. چهره های گوناگون اشتباه در اعمال حقوقی را بررسی خواهیم کرد.
ج) غلـط
آوردیم که معنای این واژه همان کلمۀ «اشتباه» در زبان فارسی است و در تعریف اصطلاحی آن
گفته اند: «حاله تقوم بالنفس تحمل علی توهم غیر الواقع» یا«تو هم یتصور فیه العاقد غیر الواقع واقعاً فی حمله ذالک علی ابرام عقد لولا هذا التوهم لما اقدم علیه» و یا «قصور الغرض المباشر من التعهد عن اجابه الحافز، الی الباعث الدافع للتعاقد» و عدۀ دیگر با تأمل در همۀ این تعاریف گفته اند که بهتر است اصطلاح «غلط» را به این صورت تعریف کنیم:
«العلم علی غیر وجه الصواب کما یعرف الغلط فی الواقعه هو: العلم بها علی نحو یخالف الحقیقه»در تمام این تعاریف، عنصر اساسی«توهم» بوده و مفاد آن همان جهل مرکب است. البته عنصر«تو هم امر غیر واقعی به صورت واقعی» در «تدلیس»، «تغریر»«خلابه» و «غلط» به صورت مشترک موجود است، ولی در منشأ پیدایش این نوع جهل و توهم در این موارد تفاوت است که در آینده بررسی خواهد شد.
در این زمینه دکتر محمصانی می نویسد:
«ان اجهل اذا کان مرتبطاً بظن معاکس، فهو یسمونه الغلط وتعریف الغلط و الجهل المرکب هوالشعور بالشیء علی خلاف ما هو او هو الظن المخطی او التصور المنافی للصواب».
د) خطـا
این واژه معمولاً در فقه و حقوق جزا کاربرد دارد و در برابر عمد به کار می رود و در توصیف آن گفته اند: «خطا عبارت است از وصف عملی که فاعل آن دارای قوۀ تمیز نبوده و به علت غلط یا اشتباه یا بی مبالاتی و عدم احتیاط، عملی را که مخالف موازین اخلاقی یا قانونی است، مرتکب شده است»، بنابراین یکی از علل خطا، جهل و اشتباه است و ممکن است علل دیگری مانند سهل انگاری، غفلت و … نیز داشته باشد. از این مختصر می توان نتجیه گرفت که خطا اعم از اشتباه است، چون گاهی خطا را مقابل عمد به کار نمی برند، در آن صورت اعم از تخلف عمدی و غیر عمدی است، ولی کلمۀ خطا در متون فقهی اعم از جزایی و مدنی گاهی به مفهومی معادل اشتباه و جهل به کار می رود و اتفاقاً به عنوان عیب اراده هم مطرح شده است. راغب چند معنی برای خطا ذکر کرده که یکی از آنها معادل اشتباه است، می گوید: «والثانی مایرید ما یحسن فعله ولکن یقع منه خلاف ما یرید فیقال اخطا اخطاء فهم مخطی و هذا قد اصاب فی الاراده و اخطا فی الفعل و هذالمعنی بقوله علیه السلام: رفع عن امتی الخطاء و ….»یعنی در خطا، شخص انجام عمل نیکی را اراده می کند ولی خلاف آن در خارج تحقق می یابد و خطا ابتدائاً در اراده پدید آمده و سپس عمل به صورت خطا محقق می شود. این همان اشتباه یا جهل مرکب است و این معنی را عده ای از نویسندگان حقوقی هم به کار برده اند.
هـ) سهــو
سهو، غفلت از چیزی است، به طوری که با کوچکترین یادآوری شخص متنبه گردد. این کلمه از عبارات فقهی بویژه در بخش عبادات به معنای «شک» هم به کار رفته است گرچه اعم از آن است، مانند این عبارت: «لاحکم للسهو مع الکثره و لا للسهو فی السهور و لا لسهو الامام معم حفظ المأموم و بالعکس». بنابراین می شود گفت سهو، اشتباهی است که از غفلت یا فراموشی ناشی می شود، از این رو هر سهوی اشتباه هست، ولی هر اشتباهی سهو نیست، زیرا اشتباه یا جهل مرکب اعتقاد به امری خلاف واقع است، خواه به کوچکترین چیزی جاهل متنبه گردد یا نگردد. بحث ما تنها روی عنوان جهل و اشتباه است که به هنگام تحقق عمل حقوقی رخ می دهد، تنبه یا عدم تنبه در آن بعد از انعقاد عقد یا ایقاع است، به این معنی «سهو» نیز درمعاملات به معنی اعم داخل در محل اختلاف خواهد بود.
و) غفلـت
این کلمه هم در اصطلاح های فقهی مقابل شک به کار می رود، آدم شاک غیر از آدم غافل است، شاک، جاهل به جهل بسیط بوده و وظیفۀ او تحصیل علم یا ظن معتبر است و عذری از او پذیرفته
نمی شود، به خلاف غافل که جاهل به جهل مرکب است و در روایات عنوان «الجاهل معذور» ناظر به غافل و جهل مرکب می باشد. که راجع به این مطلب در بخش دوم سخن خواهیم گفت.
ز) نسیــان
و بالاخره واژۀ دیگری که ممکن است مرتبط با کلمۀ «جهل و اشتباه» باشد، کلمۀ «نسیان» است و در حدیث «رفع» هم از آن یاد شده است. «نسیان» در لغت به معنای فراموشی است. در کتاب مفردات راغب آمده است: «النسیان الانسان ضبط ما استودع اما لضعف قلبه و اما عن غفله و اما عن قصد حتی ینخذف عن القلب ذکره». با استقرا در متون فقهی در می یابیم که در بسیاری از موارد، ناسی ملحق به جاهل است و در معذور بودن دارای حکم مشترکند، همچنان که در حکم وضعی از حدیث «رفع» استفاده خواهیم کرد که با انسان جاهل حکم واحدی دارند.
۱- واژۀ «اشتباه» در زبان فارسی و جهل مرکب و کلمۀ «غلط» در زبان عربی به لحاظ کاربرد فقهی و حقوقی یکسان هستند و در هر سه مورد انسان اولاً تصوری در ذهن دارد و بر خلاف نسیان به آن تصور ذهنی آگاهی هم دارد. ثانیاً آن تصور مطابق با واقع نیست، یعنی تصوری خلاف واقع از اشیا و یا ارکان و اجزا و شرایط اعمال حقوقی دارد. ثالثاً به این عدم تطابق آگاهی ندارد، یعنی نمی داند که نمی داند!
۲- محل اختلاف و بحث و تحقیق در موضوع این نوشتار، جهل و اشتباه به معنای تصور خلاف واقع از اشیا و ارکان و شرایط عقد و ایقاع به معنای فوق الذکر است و لذا از میان اصطلاح هایی که ذکر شد، جهل بسیط به مفهوم شک و شبهه نیست به حکم یا موضوع از محل بحث ما بیرون است. اما واژۀ «غفلت» در کاربردهای فقهی بیشتر به مفهوم جهل مرکب به کار رفته است، ولی با تأمل در آن می توان گفت که آدم غافل گاهی صورت ذهنی مطابق با واقع در ذهن دارد اما به آن توجهی ندارد یا آن را فراموش کرده است (نسیان) یا اصلاً چیزی در ذهن او وجود ندارد ولی از روی غفلت یا بی مبالاتی عملی از او صادر می شود، مانند اقرار بدون اینکه قصد اخبار به ضرر خود و نفع غیر را داشته باشد و می توان از آن تعبیر کرد که شخص از روی خطا اقرار می کند. به سخن دیگر، در خطا شخص انجام فعل به نحو مطلوب را اراده می کند، اما آنچه در خارج تحقق پیدا می کند خلاف آن چیزی است که شخص اراده کرده است (اشتباه یا جهل مرکب). در این گونه موارد غفلت، نسیان و خطا و حتی سهو که اشتباه ناشی از غفلت و نسیان است، در نتیجه با واژه های سه گانۀ (جهل مرکب، اشتباه و غلط) یکی است، یعنی در نتیجۀ اعمال متعاقدین یا یکی از آنها فعلی محقق شده است که در ابتدا قصد آن نتیجه را نداشته اند، گرچه قصد فعل محقق باشد. از این منظر در مقام کاربرد، این واژه ها به هم نزدیک می شوند تفصیل این مطلب را در بحث ثأثیر جهل و اشتباه براعمال حقوقی در فقه و تفحص موارد و مصادیق آن بررسی خواهیم کرد.
۳- تأثیر این واژه ها هنگام پدید آمدن در اعمال حقوقی یکسان نیست، همان طوری که تحقق این حالات در متعلق آنها که در چه چیزی صورت گرفته، به ذات عقد تعلق گرفته، مربوط به یک وصف جوهری است و … متفاوت است شاهد این مطلب تفاوت حکم جاهل مقصر و قاصر در فقه اسلامی است و یا غفلتی که عمده است نه ساده.
۴- با وجود این عده ای از نویسندگان کتب حقوقی به این تفارق یا وجه اشتراک توجهی نکرده اند. به عنوان نمونه، یکی از استادان حقوق با وجود اذعان به تفاوت مفهوم جهل و اشتباه و عدم ذکر نوه تفاوت، به لحاظ عدم اشکال عملی، این دو واژه را یکی دانسته است و یا یکی از حقوقدانان معاصر برخلاف برخی از آثار خود، جهل را به حد اعلای اشتباه تعبیر نموده است در حالی که میان جهل و اشتباه، همان طوری که مشاهده شد، عموم و خصوص مطلق برقرار بوده و جهل اعم از بسیط و مرکب است، اشتباه یکی از انواع جهل است و اشتباه در هر امری ناشی از جهل و موضوع و یا حکم می باشد. در کتب و تألیفات حقوق کیفری هم در بسیاری از مواقع دو اصطلاح جهل و اشتباه را به یک معنی گرفته اند، بدون اینکه متعرض این مطلب شوند که مراد از جهل کدام نوع جهل است. یکی از استادان حقوق می نویسد: «باید این نکته را در نظر داشت که ما در اینجا اشتباه را به مفهوم عرفی کلمه در نظر نداریم، بلکه اشتباه در اینجا مرادف با جهل و عدم آگاهی است»، ولی معین نمی کند چه نوع جهلی مرادف با اشتباه است؟!
۵- بالاخره نکتۀ آخری که از این گفتار قابل استفاده است، آوردن دو کلمۀ «جهل و اشتباه» در عنوان این رساله است که اولاً جهت گیری این نوشتار را نشان می دهد که هم جنبۀ فقهی دارد و هم حقوقی که کلمۀ «جهل» در نوشته های فقهی بیشتر به کار می رود و کلمۀ «اشتباه» در نوشته های حقوقی ثانیاً این عنوان ناظر به بررسی وجه اشتراک و امتیاز آن دو و آثار عملی آن نیز هست که به برخی از آنها اشاره شد.
تفاوت میان جهل و نسیان
میان نسیان و جهل هم به لحاظ مفهومی تفاوت وجود دارد که جهل و نسیان هر دو در عنصر
بی اطلاعی از حکم یا موضوع مشترکند، ولی جهل گاهی مسبوق به علم است و گاهی مسبوق به علم نیست که صورت اول را نسیان هم می گویند۱، بنابراین اصطلاح جهل اعم از نسیان است. فرق دیگری که گفته اند و در کتب اهل سنت آمده، این است که می گویند^۱ نسیان به طور قهری عارض انسان می شود به نحوی که ناسی قدرت دفع آنرا ندارد، به خلاف جهل که به وسیله ی علم و کسب آگاهی امکان غلبه بر آن وجود دارد، از این رو در زمینه ی حکم و معذر بودن جهل و نسیان تفاوت است که ناسی در انجام فعلش به اجماع فقها معاف است، به خلاف جهل که اختلافی است و به طور کلی میان قاصر و مقصر از یک طرف در معذور بودن تفاوت قایلند که مقصر را در حکم عامد می دانند و از طرف دیگر برای تعیین جهل و اشتباهی که معذر است از غیر معذر، جهل را به چهار قسم تقسیم می کنند^۲:
۱- جهلی که صلاحیت عذر در عالم آخرت را به طور کلی ندارد ، مانند جهل کافر به ذات باریتعالی و … که با وجود ادله ی روشن و بدیهی بر وجود او، انکار و جهل بر آن ذات مقدس پذیرفتنی نیست. این نوع جهل در حیطه ی عقاید اسلامی است و محل بحث ما نمی باشد، به این نحو کلی هم قابل پذیرش نیست و محل نقد و بررسی است۳.
۲- جهلی که صلاحیت معذریت ندارد، ولی درجه ی آن پایین تر از جهل کافر است، مانند کسی که با اجتهادهای علمای شریعت در زمینه ی قرآن و سنت مخالفت کند یا به غرایب سنت عمل نماید یا مانند کسی با توجیه های باطل و فاسد بر امام عادل قیام نماید یا علیه اشخاص اقدام به ترور و هتک نماید. چنین فردی مسئول و ضامن تمام خسارات مادی و معنوی وارده است.
۳- جهلی که صلاحیت معذریت را دارد، مانند جهلی که براساس اجتهاد صحیح به احکام یا موضوعها حاصل می شود و مستند چنین شخصی، دلیل و اماره ای است که او را به واقع نمی رساند. بحث ما در این نوع جهل است که در صورت عدم اصابت به واقع آثار تکلیفی و وضعی را برمی دارد یا خیر؟
۴- جهلی که معذر است و ویژه ی کسانی است که در بلاد کفر«دارالحرب» اسلام آورده، ولی مهاجرت نکرده اند که غالب فقها در این مورد جهل را مسقط حکم تکلیفی و وضعی هر دو می دانند. و عده ای از فقهای اهل سنت، بخشی از جهل در اعمال حقوقی مانند جهل شفیع به حق شفعه یا جهل به خیار و فوریت آن را ملحق به این قسم می دانند و یا جهل وکیل به وکالت یا عزل او که اگر قبل از اطلاع از عزلش، اقدام به بیع و شرا و مانند آن نماید، تصر فاتش از جانب موکل نافذ است و در این صورت جهل، عذر محسوب می شود. تفاوت اساسی این نوع جهل با اقسام دیگر جهل های معذر در این است که علاوه بر اسقاط گناه و سایر آثار تکلیفی، مسقط حکم وضعی هم هست که ما این نوع اخیر را در قسمتهای بعدی به تفصیل بررسی خواهیم کرد.
جایگاه اشتباه در حقوق جزا
علل عدم مسئولیت جزائی در باب چهارم کتاب اول قانون مجازات اسلامی ضمن مواد ۴۹ تا ۶۳ پیش بینی شده اند و در این مواد به اشتباه اشاره نشده است و این عدم تصریح قانونی موجب شده است که بعضی از مولفین اشتباه را از موارد عدم مسئولیت ندانند. ولی همانطور که اغلب مولفین فرانسوی استدلال نموده اند اشتباه اصولا جزء علل مشروعیت و یا علل عدم انتساب نیست بلکه اشتباه در مواردی موجب
می شود که عنصر معنوی جرم تحقق نیابد. بعبارت ساده تر سوء نیت عام دارای دو جزء خواستن و دانستن است جزء اول آن همان اراده در فعل و اراده در حصول نتایج مجرمانه است و جزء دوم علم بر غیر قانونی بودن عمل و علم بر اینکه عمل ارتکابی همان عملی است که بوسیله قانونگذار منع و برای آن مجازات تعیین کرده است بنابراین اگر مجرم به وجود قانون جاهل بوده (اشتباه یا جهل موضوعی) سوء نیت عام حاصل نمی شود به همین علت دانشمندان فرانسوی موضوع اشتباه را در عنصر معنوی جرم مورد مطالعه قرار می دهند و نه در علل زائل کننده عنصر معنوی (علل عدم انتساب) اشتباه را تحت عنوان اشتباه حکمی، اشتباه موضوعی و اشتباه مختلط حکمی و موضوعی بررسی می کنیم.
قبل از شروع به اجرای قانون مجازات ۱۹۹۲، سوال می شد، آیا علاوه بر اختلال روانی و اجبار، اشتباه مرتکب جرم می تواند مسئولیت کیفری او را از بین ببرد. یک جواب مثبت در دکترین داده شده بود، نه به طور عمومی، بلکه لااقل در فرض یک اشتباه در عمل، در صورتی که بتواند تمام اراده مرتکب عمل را حذف کند.
الف- اشتباه در قانون
اشتباه در قانون ممکن است در جهل به قانون جزایی و یا تفسیر ناصحیح مقررات آن باشد.
بند اول- جهل به قانون جزایی
استثنائاً قانون یا بعضی تصمیمات اصل فرض علم به قانون را محدود می کند. مانند ماده ۴ لایحه قانونی۵ نوامبر ۱۸۷۰ در مورد توضیح قوانین «اجازه می دهد که با توجه به اوضاع و احوال ایراد جهل به قانون در مورد خلافی که ظرف سه روز کامل از تاریخ نشر قانون، ارتکاب شده در محاکم پذیرفته شود». غیر از این استثنا، قبول مورد دیگر مشکل به نظر می رسد. با وجود این بعضی از محاکم میان اشتباه نسبت به مقررات یک قانون جزایی و اشتباه نسبت به مقررات خارج از قانون جزایی(مدنی، اداری یا تجاری) فرق می گذارند، اشتباه را در مورد اخیر رافع مسئولیت دانسته اند، دادگاه استان پاریس از تعیین مجازات به عنوان سرقت درباره کسی که گنجی پیدا کرده و بر اثر جهل به ماده ۷۱۶ قانون مدنی (که نصف گنج را متعلق به مالک زمین و نصف آن را حق کاشف می داند) تمام آن را تصاحب کرده بود، خودداری کرده است.

۳۷/۹ c

۸۷/۱۹۹ h

۶۷/۳۲ e

۷۵/۱۰۰ a-c

I₂Z₂SA₁

میانگین هایی که حداقل در یک حرف مشترکند، اختلاف آماری معنی داری در آزمون چند دامنه ای دانکن در سطح احتمال پنج درصد ندارند..

۴-۲۵: لینولئیک اسید:
لینولئیک اسید (اولین اسید چرب از دسته ی امگا۶) مهمترین اسید چرب ضروری است که در اغلب روغن های گیاهی موجود می باشد. از بعد تغذیه ای مهمترین اسید چرب غیر اشباع، لینولئیک اسید می باشد به طوری که کمبود آن در رژیم غذایی باعث انسداد عروق و نهایتاً منجر به سکته ی قلبی خواهد شد. به علاوه این اسید چرب نقش مهمی در ترمیم بافت های مجروح، سلامتی پوست، مکانیسم رشد و تکامل و تولید پروستا گلانوین دارد (Smith, 2005; Isabelle et al., 2008; Sebastian et al., 2006). در جدول تجزیه واریانس لینولئیک اسید تحت تأثیر آبیاری، مصرف زئولیت، مصرف سالیسیلیک اسید، اثر متقابل آبیاری و زئولیت و همچنین اثر متقابل آبیاری، زئولیت و سالیسیلیک اسید قرار گرفته و در سطح آماری یک درصد معنی دار شد ولی اثر متقابل آبیاری و سالیسیلیک اسید و همچنین زئولیت و سالیسیلیک اسید اختلاف معنی داری را از لحاظ آماری روی آن نداشت (جدول۴-۲۵). به گزارش مروتی و همکاران (۱۳۸۹)، مهمترین اسید چرب تشکیل دهنده ی روغن گلرنگ در ارقام ایرانی لینولئیک اسید می باشد. احمد زاده و همکاران (۱۳۸۸) میزان لینولئیک اسید گلرنگ را بین ۱۴/۶۵ تا ۱۱/۸۰ درصد اعلام کردند. در جدول مقایسه میانگین اثرات اصلی با افزایش شدت تنش آبی مقدار لینولئیک اسید کاهش می یابد به طوری که بیشترین و کمترین میزان لینولئیک اسید با میانگین های ۵۴/۶۵ و ۴۹/۵۳ درصد به ترتیب مربوط به تیمارهای آبیاری بر اساس ۱۰۰ و ۷۰ درصد نیاز آبی گیاه بود. در بین سطوح مختلف مصرف زئولیت نیز با افزایش مقادیر مصرف زئولیت میزان لینولئیک اسید نیز زیاد می شود به طوری که بیشترین و کمترین میزان لینولئیک اسید با میانگین های ۱۰/۶۴ و ۶۲/۵۴ درصد به ترتیب متعلق به تیمارهای مصرف ۸ تن زئولیت در هکتار و عدم مصرف زئولیت بدست آمد. طبق نتایج این جدول، با مصرف سالیسیلیک اسید میزان لینولئیک اسید نسبت به زمانی که عدم مصرف آن وجود دارد افزایش می یابد به طوری که در تیمار مصرف سالیسیلیک اسید میزان لینولئیک اسید برابر با ۵۹/۶۲ درصد بود (جدول۴-۲۶). کریمی کاخکی و همکاران (۱۳۸۹) در پژوهشی عنوان کردند که درصد اسید چرب لینولئیک اسید تحت تأثیر معنی دار آبیاری (۰۱/۰ > P) قرار داشت. همچنین آن ها بیان کردند که از نظر تأثیر آبیاری تنها بین تیمار کم آبیاری در مراحل گل دهی و دانه بندی (۱/۴۸ درصد) با آبیاری کامل (۹/۴۸ درصد) اختلاف معنی داری وجود داشت و دارای درصد کمتری لینولئیک اسید بود. بر اساس نتایج مقایسه میانگین اثرات متقابل دوگانه­ آبیاری و زئولیت بیشترین میزان لینولئیک اسید با میانگین ۱۶/۷۰ درصد متعلق به تیمار آبیاری بر اساس ۱۰۰ درصد نیاز آبی گیاه و مصرف ۸ تن زئولیت در هکتار و کمترین میزان آن با میانگین ۶۱/۵۰ درصد مربوط به تیمار آبیاری بر اساس ۷۰ درصد نیاز آبی گیاه و عدم مصرف زئولیت بود (جدول۴-۲۷). در بین اثرات متقابل دوگانه­ آبیاری و سالیسیلیک اسید بیشترین میزان لینولئیک اسید با میانگین ۰۵/۶۸ درصد مربوط به تیمار آبیاری بر اساس ۱۰۰ درصد نیاز آبی گیاه و محلول پاشی سالیسیلیک اسید و کمترین میزان آن با میانگین ۷۸/۵۰ درصد متعلق به تیمار آبیاری بر اساس ۷۰ درصد نیاز آبی گیاه و عدم مصرف سالیسیلیک اسید بود. همچنین در بین اثرات متقابل زئولیت و سالیسیلیک اسید نیز بیشترین میزان لینولئیک اسید با میانگین ۹۳/۶۶ درصد مربوط به تیمار مصرف ۸ تن زئولیت در هکتار به همراه محلول پاشی سالیسیلیک اسید و کمترین میزان آن با میانگین ۰۹/۵۲ درصد متعلق به تیمار عدم مصرف زئولیت و سالیسیلیک اسید بود (جدول۴-۲۷). طبق نتایج جدول مقایسه میانگین های اثرات متقابل سه گانه­ی صفات، بیشترین میزان لینولئیک اسید با میانگین ۰۰/۷۱ درصد متعلق به تیمار (آبیاری بر اساس ۸۵ درصد نیاز آبی گیاه + مصرف ۸ تن در هکتار زئولیت + مصرف سالیسیلیک اسید) و کمترین میزان لینولئیک اسید با میانگین ۴۰/۴۹ درصد مربوط به تیمار (آبیاری بر اساس ۸۵ درصد نیاز آبی گیاه + عدم مصرف زئولیت + سالیسیلیک اسید) بود (جدول۴-۲۸). کاهش لینولئیک اسید به میزان ۸/۲ درصد در شرایط بدون آبیاری نسبت به شرایط آبیاری کامل گزارش شده است (Flagella et al., 2002). که نتایج آن ها با نتایج کریمی کاخکی و همکاران (۱۳۸۹) مطابقت داشت. همچنین سایر محققان افزایش اولئیک اسید و کاهش لینولئیک اسید در شرایط کمبود آب را به تنش کمبود آب در مرحله ی دانه بندی در افزایش کیفیت روغن نسبت دادند (Flagella et al., 2002).
با افزایش سطوح تنش آبی تأثیر منفی بر رشد گیاه گذاشته و در نهایت بر روی مواد تشکیل دهنده ی دانه ها اثر منفی داشته و باعث کاهش آن ها و از جمله اسید چرب لینولئیک اسید شده است. مصرف زئولیت کمبود رطوبت موجود را برای گیاه جبران کرده و در نتیجه گیاه با در اختیار داشتن رطوبت مناسب رشد مطلوب و درنهایت انتقال اسمیلات و سایر مواد غذایی به مخازن را به خوبی انجام داده و در نتیجه میزان لینولئیک اسید نیز افزایش نشان می دهد. با افزایش شدت تنش آبی در گلرنگ، مقدار تنفس گیاه افزایش می یابد و در نتیجه با افزایش مقدار انرژی مصرفی گیاه، کمیت و کیفیت روغن دانه ها تحت تأثیر قرار خواهد گرفت.

( اینجا فقط تکه ای از متن پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

۴-۲۶: ناپایداری غشاء سلول:
در جدول تجزیه واریانس صفات، ناپایداری غشاء سلول تحت تأثیر تنش آبی، مصرف زئولیت و مصرف سالیسیلیک اسید و اثرات متقابل آن ها قرار گرفته و همگی در سطح آماری یک درصد معنی دار شدند (جدول۴-۲۵). در جدول مقایسه میانگین اثرات اصلی مشاهده شد که با افزایش شدت تنش آبی ناپایداری غشاءسلولی نیز افزایش می یابد به طوری که بیشترین ناپایداری غشاء سلولی با میانگین ۸۸/۲۷۱۲ میکروزیمنس بر سانتی متر متعلق به تیمار تنش شدید آبی (آبیاری بر اساس ۷۰ درصد نیاز آبی گیاه) و کمترین ناپایداری غشاء سلولی با میانگین ۱۳/۲۴۶۹ میکروزیمنس بر سانتی متر متعلق به تیمار عدم تنش آبی (شاهد) بود. در بین سطوح مختلف مصرف زئولیت نیز با افزایش مقدار مصرف زئولیت ناپایداری غشاء سلولی نیز کاهش پیدا کرد به طوری که بیشترین و کمترین ناپایداری غشاءسلولی با میانگین ۸۳/۲۶۱۷ و ۰۴/۲۵۰۳ میکروزیمنس بر سانتی متر به ترتیب مربوط به تیمارهای عدم مصرف و مصرف ۸ تن زئولیت در هکتار بدست آمد. همچنین محلول پاشی سالیسیلیک اسید نیز توانست ناپایداری غشاء سلولی را نسبت به تیمار عدم مصرف سالیسیلیک اسید کاهش دهد (جدول۴-۲۶). عظیم زاده و همکاران (۱۳۸۵) در بررسی مقاومت به خشکی ۱۶ ژنوتیپ گلرنگ اظهار داشتند که، ژنوتیپ LRV-51-51 با میانگین ۱۱۲۸ میکروزیمنس بر سانتی متر کمترین مقدار هدایت الکتریکی را به خود اختصاص داد، که در بین ژنوتیپ های مورد بررسی بیشترین تحمل به خشکی را دارا بود. با توجه به نتایج مقایسه میانگین اثرات متقابل آبیاری و زئولیت بیشترین ناپایداری غشاء سلولی با میانگین ۲۵/۲۸۳۴ میکروزیمنس بر سانتی متر مربوط به تیمار آبیاری بر اساس ۷۰ درصد نیاز آبی گیاه و مصرف ۴ تن زئولیت در هکتار و کمترین ناپایداری غشاء سلولی با میانگین ۱۳/۲۴۳۳ میکروزیمنس بر سانتی متر متعلق به تیمار آبیاری بر اساس ۸۵ درصد نیاز آبی گیاه به همراه مصرف ۸ تن زئولیت در هکتار بود (جدول۴-۲۷). در بین اثرات متقابل دوگانه­ آبیاری و سالیسیلیک اسید بیشترین ناپایداری غشاء سلولی با میانگین ۷۵/۲۸۰۱ میکروزیمنس بر سانتی متر مربوط به تیمار آبیاری بر اساس ۷۰ درصد نیاز آبی گیاه و عدم مصرف سالیسیلیک اسید و کمترین مقدار آن با میانگین ۴۲/۲۴۱۴ میکروزیمنس بر سانتی متر مربوط به تیمار آبیاری بر اساس ۸۵ درصد نیاز آبی گیاه به همراه محلول پاشی سالیسیلیک اسید بود. همچنین در بین اثرات متقابل دوگانه­ زئولیت و سالیسیلیک اسید نیز بیشترین ناپایداری غشاء سلولی با میانگین ۵۰/۲۶۵۳ میکروزیمنس بر سانتی متر مربوط به تیمار مصرف ۴ تن زئولیت در هکتار و عدم مصرف سالیسیلیک اسید و کمترین میزان آن با میانگین ۱۷/۲۴۰۱ میکروزیمنس بر سانتی متر متعلق به تیمار مصرف ۸ تن زئولیت در هکتار به همراه محلول پاشی سالیسیلیک اسید بود (جدول۴-۲۷). نتایج جدول مقایسه میانگین های اثرات متقابل سه گانه­ی صفات نشان داد که بیشترین ناپایداری غشاء سلولی با میانگین ۷۵/۲۹۱۲ میکروزیمنس بر سانتی متر مربوط به تیمار (آبیاری بر اساس ۷۰ درصد نیاز آبی گیاه + مصرف ۴ تن زئولیت در هکتار + عدم مصرف سالیسیلیک اسید) بوده و کمترین ناپایداری غشاء سلولی با میانگین ۰۰/۲۲۸۵ میکروزیمنس بر سانتی متر از تیمار (آبیاری بر اساس ۱۰۰ درصد نیاز آبی گیاه + عدم مصرف زئولیت و سالیسیلیک اسید) بدست آمد (جدول۴-۲۸). پورداد و همکاران (۱۳۸۷) در بررسی تحمل به خشکی گلرنگ های بهاره در مناطق مختلف کشور اظهار داشتند که، در شرایط تنش و عدم تنش رطوبتی، پایداری غشاء سلولی ژنوتیپ های مورد بررسی از نظر آماری در سطح یک درصد معنی دار بود. به طوری که ژنوتیپ های S-541 و Kino-76 به ترتیب با میانگین ۹۷۳۴/۰ و ۵۶۵۶/۰ بیشترین و کمترین پایداری غشاء سلولی را به خود اختصاص دادند.
تغییرات دائمی سطح تورژسانس آب سلول های گیاهی در اثر نوسانات شدید رطوبت خاک، باعث ایجاد اختلال در کار تراوایی غشای سلول ها خواهد شد. به طوریکه اینگونه سلول ها قابلیت کنترلی خود را بر روی محتویات موجود در سلول از دست داده و یا اینکه سطح کنترل بسیار کاهش خواهد یافت و در نتیجه اختلال در فرایند کنترل غشای سلولی، ما شاهد نشت و برون رفت الکترولیت سلول به فضای خارج سلولی خواهیم بود. بر پایه آزمایش اندازه گیری پایداری غشای سلول، محلول محتوای بافت گیاهی که دارای هدایت الکتریکی بیشتری باشد، در واقع دلالت بر تخریب بیشتر خاصیت تراوایی غشای سلول های آن بافت گیاهی دارد. معمولاً با افزایش شدت تنش کمبود آب، میزان تخریب و ناپایداری غشای سلولی نیز افزایش می یابد. به نظر می رسد که مصرف زئولیت از طریق فراهم نمودن مقادیر بیشتری از آب آبیاری برای ریشه ها، باعث ایجاد شرایط رشد و نمو بهتری برای گیاهان شده و از شدت تخریب غشاء سلول ها می کاهد و مصرف سالیسیلیک اسید نیز با جلوگیری از تبخیر و تعرق بیش از حد در گیاه در این امر مؤثر می باشد.
۴-۲۷: درصد آب برگ:
در این آزمایش نتایج جدول تجزیه واریانس نشان داد که درصد آب برگ تحت تأثیر تنش آبی، مقادیر مختلف مصرف زئولیت و مصرف سالیسیلیک اسید قرار گرفت و در سطح آماری یک درصد معنی دار شد ولی اثرات متقابل آن ها اختلاف معنی داری را از لحاظ آماری روی این صفت نشان ندادند (جدول۴-۲۵). بر اساس نتایج جدول مقایسه میانگین اثرات اصلی مشاهده شد که با افزایش شدت تنش آبی درصد آب برگ نیز کاهش نشان می دهد به طوری که بیشترین و کمترین درصد آب برگ با میانگین های ۶۰/۸۴ و ۰۶/۷۹ درصد به ترتیب مربوط به تیمارهای آبیاری بر اساس ۱۰۰ و ۷۰ درصد نیاز آبی گیاه بود. در بین سطوح مختلف مصرف زئولیت نیز با افزایش مقدار مصرف زئولیت درصد آب برگ نیز افزایش پیدا می کند به نحوی که بیشترین درصد آب برگ با میانگین ۸۸/۴۸ درصد متعلق به تیمار مصرف ۸ تن زئولیت در هکتار و کمترین مقدار آب برگ با میانگین ۴۳/۷۹ درصد متعلق به تیمار عدم مصرف زئولیت بود. با مصرف سالیسیلیک اسید درصد آب برگ نسبت به تیمار عدم مصرف سالیسیلیک اسید افزایش نشان می دهد (جدول۴-۲۶). نتایج مقایسه اثرات متقابل دوگانه­ آبیاری و زئولیت نشان داد که بیشترین درصد آب برگ با میانگین ۷۵/۸۶ درصد مربوط به تیمار آبیاری بر اساس ۱۰۰ درصد نیاز آبی گیاه و مصرف ۸ تن زئولیت در هکتار و کمترین درصد آب برگ با میانگین ۹۱/۷۶ درصد مربوط به تیمار آبیاری بر اساس ۷۰ درصد نیاز آبی گیاه و عدم مصرف زئولیت بود (جدول ۴-۲۷). بر اساس نتایج مقایسه میانگین دوگانه­ آبیاری و سالیسیلیک اسید بیشترین درصد آب برگ با میانگین ۸۰/۸۵ درصد مربوط به تیمار آبیاری بر اساس ۱۰۰ درصد نیاز آبی گیاه به همراه محلول پاشی سالیسیلیک اسید و کمترین مقدار آن با میانگین ۳۸/۷۸ درصد مربوط به تیمار آبیاری بر اساس ۷۰ درصد نیاز آب کیاه و عدم مصرف سالیسیلیک اسید بود. همچنین در بین اثرات متقابل دوگانه­ زئولیت و سالیسیلیک اسید نیز بیشترین درصد آب برگ با میانگین ۷۶/۸۵ درصد متعلق به تیمار مصرف ۸ تن زئولیت در هکتار به همراه محلول پاشی سالیسیلیک اسید و کمترین میزان آن با میانگین ۰۵/۷۸ درصد متعلق به تیمار عدم مصرف زئولیت و سالیسیلیک اسید بود (جدول ۴-۲۷). نتایج جدول مقایسه میانگین اثرات متقابل سه گانه­ی صفات نشان داد که بیشترین درصد آب برگ با میانگین ۳۲/۸۸ درصد متعلق به تیمار (آبیاری بر اساس ۱۰۰ درصد نیاز آبی گیاه + مصرف ۸ تن زئولیت در هکتار + مصرف سالیسیلیک اسید) و کمترین درصد آب برگ با میانگین ۸۰/۷۵ درصد مربوط به تیمار (آبیاری بر اساس ۷۰ درصد نیاز آبی گیاه + عدم مصرف زئولیت + سالیسیلیک اسید) بود (جدول۴-۲۸).
آب موجود در سلول ها و بافت های گیاهی، متأثر از بیلان آبی گیاه در شرایط آب و هوایی منطقه رشد گیاه می باشد. بدین صورت که اگر مقدار رطوبت موجود در خاک به اندازه ای باشد که جبران خروج آب از گیاه را که عمدتاً از مسیر تعرق (حدود ۹۰ درصد) خارج می شود را بنماید، در این صورت سلول ها و بافت های گیاه همواره در سطح بالایی از تورژسانس قرار خواهند داشت و بدون هیچگونه مشکلی، مراحل رشد و تقسیم سلولی را دنبال خواهند نمود. اما اگر به دلیل کمبود رطوبت در خاک مزرعه، مقدار آب خروجی گیاه به طور صددرصد توسط ریشه ها جبران نشود، درصد آب موجود در بافت های گیاه دچار نقصان خواهد شد و این نقصان اثرات نامطلوبی را بر رشد و عملکرد گیاهان خواهد داشت. با افزایش شدت تنش کمبود آب، شاهد کاهش درصد آب برگ خواهیم بود.
۴-۲۸: محتوای آب اولیه:
در جدول تجزیه واریانس، صفت محتوای آب اولیه تحت تأثیر تنش آبی، مصرف زئولیت و مصرف سالیسیلیک اسید و اثر متقابل آبیاری و زئولیت در سطح آماری یک درصد و تحت تأثیر اثر متقابل زئولیت و سالیسیلیک اسید و همچنین اثر متقابل آبیاری، زئولیت و سالیسیلیک اسید در سطح آماری پنج درصد معنی دار شد. ولی اثر متقابل آبیاری و سالیسیلیک اسید اختلاف معنی داری را از لحاظ آماری روی آن نشان نداد (جدول۴-۲۵). در جدول مقایسه میانگین اثرات اصلی نشان داد که محتوای آب اولیه تحت تأثیر افزایش شدت تنش آبی کاهش نشان می دهد به طوری که بیشترین و کمترین محتوای آب اولیه با میانگین های ۳۵/۸ و ۵۰/۵ درصد به ترتیب مربوط به تیمار های آبیاری بر اساس ۱۰۰ و ۷۰ درصد نیاز آبی گیاه بود. همچنین نتایج این جدول در مورد مقدار نوسانات محتوای آب اولیه ی بافت های برگ در بین سطوح مختلف مصرف زئولیت نیز معنی دار بود به طوری که با افزایش مقدار مصرف زئولیت، محتوای آب اولیه با میانگین ۲۰/۷ درصد مربوط به تیمار مصرف ۸ تن زئولیت در هکتار و کمترین محتوای آب اولیه با میانگین ۳۴/۶ درصد مربوط به تیمار عدم مصرف زئولیت بود (جدول۴-۲۶). محلول پاشی سالیسیلیک اسید نیز اثر مثبتی را بر محتوای آب اولیه داشته و باعث افزایش محتوای آب اولیه با میانگین ۰۲/۷ درصد نسبت به تیمار عدم مصرف سالیسیلیک اسید با میانگین ۵۱/۶ درصد شد (جدول۴-۲۶). میرزاخانی و سیبی (۱۳۸۹)، عنوان کردند که محتوای آب اولیه ی بافت های برگ گیاه با میانگین ۳۴/۴ درصد مربوط به تیمار آبیاری نرمال (شاهد) و کمترین مقدار آن با میانگین ۰۳/۳ درصد مربوط به تیمار تنش آبی شدید (آبیاری بر اساس ۵۵ درصد نیاز آب گیاه) بود. بر اساس نتایج مقایسه میانگین اثرات متقابل آبیاری و زئولیت بیشترین محتوای آب اولیه با میانگین ۵۵/۸ درصد متعلق به تیمار آبیاری بر اساس ۱۰۰ درصد نیاز آبی گیاه و مصرف ۸ تن زئولیت در هکتار وکمترین آن با میانگین ۱۶/۵ درصد متعلق به تیمار آبیاری بر اساس ۷۰ درصد نیاز آبی گیاه و عدم مصرف زئولیت بود (جدول ۴-۲۷). دربین اثرات متقابل دوگانه­ آبیاری و سالیسیلیک اسید بیشترین محتوای آب اولیه با میانگین ۶۳/۸ درصد مربوط به تیمار آبیاری بر اساس ۱۰۰ درصد نیاز آبی گیاه به همراه محلول پاشی سالیسیلیک اسیدو کمترین میزان آن با میانگین ۳۴/۵ درصد مربوط به تیمار آبیاری بر اساس ۷۰ درصد نیاز آبی گیاه و عدم مصرف سالیسیلیک اسید بود. همچنین در بین اثرات متقابل دوگانه­ زئولیت و سالیسیلیک اسید بیشترین محتوای آب اولیه با میانگین ۳۷/۷ درصد مربوط به تیمار مصرف ۸ تن زئولیت در هکتار به همراه محلول پاشی سالیسیلیک اسید و کمترین آن با میانگین ۹۵/۵ درصد مربوط به تیمار عدم مصرف زئولیت و سالیسیلیک اسید بود (جدول ۴-۲۷). در بین سطوح مختلف مصرف زئولیت بیشترین و کمترین مقدار محتوای آب اولیه با میانگین های ۸۳/۳ و ۱۱/۳ درصد به ترتیب به تیمارهای مصرف ۳ تن در هکتار و عدم مصرف زئولیت نسبت دادند (میرزاخانی و سیبی، ۱۳۸۹). در جدول مقایسه میانگین اثرات متقابل سه گانه­ی صفات بیشترین محتوای آب اولیه با میانگین ۸۹/۸ درصد از تیمار (آبیاری بر اساس ۱۰۰ درصد نیاز آبی گیاه + مصرف ۸ تن زئولیت در هکتار + مصرف سالیسیلیک اسید) بدست آمده و کمترین محتوای آب اولیه با میانگین ۸۵/۴ درصد متعلق به تیمار (آبیاری بر اساس ۷۰ درصد نیاز آبی گیاه + عدم مصرف زئولیت + سالیسیلیک اسید) بود (جدول۴-۲۸).
رابطه مستقیمی بین محتوای آب اولیه بافت های گیاهی با مقدار آب قابل دسترس گیاه وجود دارد. به طوریکه با افزایش شدت تنش آبی، به دلیل عدم توانایی در جذب آب، محتوای آب اولیه بافت های گیاه کاهش خواهد یافت و به دنبال آن رشد و تقسیم سلولی در گیاه نیز کاهش و یا مختل خواهد شد. با بهره گرفتن از زئولیت این رطوبت از دست رفته در هنگام تنش آبی تا حد قابل ملاحظه ای قابل جبران بوده و نسبت به تیمار عدم مصرف زئولیت گیاه رشد مطلوبتری را نشان می دهد و آب موجود در بافت های برگ نیز حفظ خواهند شد.

(جدول۴-۲۵) نتایج تجزیه واریانس صفات
میانگین مربعات MS

محتوای آب اولیه

درصد آب برگ

ناپایداری غشاء سلولی

لینولئیک اسید

درجه آزادی

منابع تغییرات

۰۹۷/۰ ^n.s

۸۷/۱۶ ^*

۰۵/۸۸۴۳ ^n.s

۴۸/۱۴ ^n.s

۳

تکرار

متغیرهای میانجی:
- رضایت از برند: نگرش مثبت مصرف کننده که در نتیجه تجربۀ مصرف او از یک محصول خاص است را رضایت گویند. (Kasmer, 2005)
- اعتماد به برند: اعتماد به برند به عنوان اعتقاد مشتری مبنی بر انجام عملکردهای خاص برند بیان شده است. (Suh & Han, 2003) اعتماد به برند از دیدگاه مشتری متغیری روانشناختی است که به نسبت دادن مجموعه ای از فرضیات یا گمان ها در رابطه با معتبر بودن، صداقت و سخاوت به برند توسط مشتریان منجر می گردد. (Gurviez & Korchia, 2002)
- تعهد عاطفی: تعهد عاطفی ارتباط عاطفی با برند است که نشان دهندۀ حس قوی هویت شخصی می­باشد. تعهد عاطفی برند بر مبنای هویت و ارزش­های مشترک با برند شکل گرفته است. (Pring, 2007)
- تعهد مستمر: تمایل به ارتباط مستمر با برند که ریشه در هزینه­ های جابجای، اقتصادی و روان شناختی و کمبود عوامل جایگزین دارد. & Fullerton, 2003 (Bansal, Irving, & Taylor, 2004
متغیر وابسته:
- وفاداری به برند: وفاداری به برند عبارت است از واکنش رفتاری نسبتاً متعصبانه در خرید که فرد در طول زمان نسبت به برند پیدا می­ کند و این رفتار باعث می شود که در فرایند های تصمیم گیری و ارزیابی از مجموعه نامهایی که در ذهن دارد، گرایش خاصی به آن برند پیدا کند. این واکنش تابعی از فرایند های روانشناختی و ذهنی فرد. (Chaudhuri & Holbrook, 2001) همچنین آکر در بیان وفاداری اینگونه می­گوید: وفاداری برند تمایل به انتخاب مستمر یک برند در میان چندین برند از میان گروه همان محصول و خرید مداوم آن برند می­باشد. (Aaker, 2004)
- قصد خرید مجدد: قصد خرید مجدد معمولاً با تعهد برند شناخته شده است. با این حال یک تفاوت مهم بین آنها وجود دارد. تعهد برند به معنای یک ارتباط شبیه دوستی است که مشتری برای برند گسترش(ایجاد) می­دهد. اما تکرار خرید بدلیل آنکه آن برند ارزان­تر بوده و یا برند دیگری وجود نداشته است رخ می­دهد. (Claik, 1997)

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

۳-۵-۲ تعریف عملیاتی

تعریف عملیاتی تعریفی است که بر ویژگی‌های قابل‌مشاهده استوار است. (سرمد، بازرگان و حجازی، ۱۳۸۴،ص.۴۰) تعریف عملیاتی متغیرهای پژوهش که بر مبنای شاخص ­ها می­باشد در جدول ۳-۱ آورده شده است.
جدول ۳-۱ : شاخص­ های متغیرها

۲-۱۴ اجرای استراتژی
اجرای استراتژی عبارت است از مجموع فعالیت و انتخاب هایی که برای اجرای یک طرح استراتژیک لازم و ضروری است.اجرای استراتژی فرایندی است که براساس آن سیاست ها و استراتژی ها، با بهره گیری از برنامه ها، بودجه و رویه ها، به اجرا در می آیند و عملی می شوند. اگرچه مرحله اجرای استراتژی پس از مرحله تدوین استراتژی قرار دارد، اما بخشی کلیدی از فرایند مدیریت استراتژیک به شمار می رود(هانگر و ویلن ۲۰۰۱، ص۱۹۷).

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

در این مرحله استراتژی های تعیین شده در مرحله تدوین بایستی به اجرا درآیند. برای اجرای استراتژی ابتدا اهداف و سیاست ها در راستای ماموریت و استراتژی ها تعیین شده و بر اساس آنها منابع سازمان تخصیص داده می شوند و سپس در ساختار مناسبی و با فرهنگ سازنده هدایت می شوند تا استراتژی ها به اجرا درآیند(اعرابی و همکاران، ۱۳۸۶).
با انتخاب استراتژی کار برنامه ریزی استراتژیک به پایان نمی رسد. بلکه باید استراتژی اجرا شده و عملاً به محک آزمون گذاشته شود. تحقیقات و بخش پژوهش سازمان در انجام این مهم نقش مؤثری خواهد داشت. برای اجرای استراتژ یها می توان از ابزارهای زیر بهره گرفت:
- ساختار سازمانی مناسب با استراتژی
- هماهنگ سازی مهارت ها، منابع و توانمندی های سازمان در سطح اجرایی
- ایجاد فرهنگ سازمانی متناسب با استراتژی جدید سازمان
باید در نظر داشت که بهترین راهبردهای تدوین شده در صورتی که بطور صحیح اجرا نشوند، فاقد ارزش عملی خواهند بود. و اجرای اثر بخش هر استراتژی مستلزم تعهد کامل همه مدیران به هدایت واحدهای سازمانی تحت امر خود برای حمایت از راهبرد مذکور است. بنابراین اجرای راهبرد با کلیه فراگردهای مدیریتی یعنی برنامه ریزی، سازماندهی، هدایت بسیج امکانات و کنترل عملکردها و برنامه ها سرو کار دارد(عربشاهی، ۱۳۸۷).
در مورد شرکت های کوچک، بزرگ، انتفاعی و غیر انتفاعی، اصول، مفاهیم و ابزارهای تدوین استراتژی تفاوت چندان زیادی نمی کنند. ولی با توجه به نوع و اندازه سازمان ها، اجرای استراتژی بسیار متفاوت است. اجرای استراتژی مستلزم چنین عملیاتی است: تغییر دادن حوزه فروش، اضافه کردن واحدهای جدید، بستن برخی از واحدها، استخدام کارکنان جدید، تغییر دادن استراتژی سازمان از نظر قیمت گذاری، تهیه بودجه مالی، درنظر گرفتن مزایای جدید برای کارکنان، اقداماتی در راه کنترل هزینه ها، تغییر دادن استراتژی های تبلیغاتی، ساختن واحدها و تشکیلات جدید،آموزش دادن به کارکنان تازه استخدام، منتقل نمودن مدیران به واحدهای دیگر و سرانجام ایجاد یک سیستم اطلاعات بهتر رایانه ای. بدیهی است که در سازمان های تولیدی، خدماتی و دولتی این نوع فعالیت ها تفاوت فاحش خواهند داشت(دیوید، ۱۹۹۹).
مدیران ارشد شرکت، باید قبل از به اجرا گذاشتن طرح ها، مطمئن شوند که سازمان برای این مهم به خوبی سازمان دهی شده است، نفرات لازم برای اجرای برنامه ها انتخاب شده اند و فعالیت ها به منظور دستیابی شرکت به اهداف مطلوب، جهت داده شده اند(هانگر و ویلن ۲۰۰۱).
همه سازمان ها به هنگام اجرای استراتژی باید تعیین هدف های سالانه، تدوین سیاست ها و تخصیص منابع را در اولویت قرار دهند. با توجه به اندازه، بزرگی و نوع سازمان بسیاری از سایر مسائل مدیریت در اجرای موفقیت آمیز استراتژی از اهمیت بالایی برخوردارند(دیوید، ۱۹۹۹).
پیاده سازی یک استراتژی، یک فرایند خودکار نیست. در این روند دو بخش عمده وجود دارد. گام اول اقدام برای توسعه یک طرح است یعنی تهیه بیانیه ای برای اینکه چه زمان و چگونه اقدامات لازم برای انجام این استراتژی انجام خواهد شد. عملکرد و اهداف مشخص شود.
بخش دوم شامل اجرای عملیات با هدف و استفاده از منابع است. در زمینه این اقدامات ممکن است سیاست تغییر شامل تغییر در ساختار سازمانی، پرسنل، ایجاد برنامه های جدید، وظایف، و روش نصب و راه اندازی سیستم های جدید انگیزه، تولید برای محصولات جدید و یا خدمات، بازاریابی برای خدمات جدید و یا ایجاد تقاضا در میان ذینفع جدید یا مصرف کنندگان، توسعه مکانیزم های تامین مالی جدید شود. لازم به ذکر است که وظیفه مدیران است که فقط به بهره برداری از محیط داخلی تمرکز نکند، بلکه عملکرد آنها باید متناسب با محیط باشد(اسکریبنر^۱، ۲۰۰۱).
۲-۱۵ ارزیابی استراتژی
برای دستیابی به عملکرد موفق سازمان ها، هرچند استراتژیست ها وقت بسیاری صرف تدوین و اجرای استراتژی می کنند، بخش مهم تر آن ارزیابی استراتژی ها به صورتی منظم و با روش هایی خردمندانه یا آگاهانه از آنهاست. هرچند مدیریت استراتژیک نمی تواند موفقیت برنامه ها را تضمین کند، این امکان وجود دارد تا به شیوه ای اثر بخش تصمیمات بلند مدتی اتخاذ و آن را ارزیابی کنند(حمیدی زاده، ۱۳۸۸).
در این مرحله تغییرات احتمالی عوامل تاثیر گذار داخلی و خارجی و اثرات احتمالی آنها بر ماموریت، اهداف و استراتژی ها و راه کارهای اجرایی بررسی می شود. هم چنین نحوه انجام هر کدام از مراحل تدوین و اجرای استراتژی از ابعاد مختلف مورد بررسی قرار گرفته و در نهایت نتایج به دست آمده و نحوه دستیابی به آنها مورد ارزیابی قرار می گیرند تا انحرافات احتمالی شناسایی شده و در جهت رفع آنها اقدام شود (اعرابی و همکاران، ۱۳۸۶).
اگر عوامل خارجی و داخلی سازمان تغییر کنند، حتی استراتژی هایی که به بهترین شکل ممکن تدوین و اجرا شده باشند، منسوخ می گردند. بنابراین، لازم است استراتژیست ها، به صورت منظم، اجرای استراتژی را بررسی، ارزیابی و کنترل کنند. ارزیابی بهنگام می تواند مدیریت را از وجود مسائل و مشکلاتی که دامنگیر شرکت خواهد شد، آگاه سازد تا شاید پیش از این که اوضاع وخیم شود، اقدام اصلاحی به عمل آید (دیوید، ۱۹۹۹).
۱٫Scribner
در ساده ترین شکل ممکن، ارزیابی استراتژی با آگاهی از پیامدهای آن ارتباط دارد. در حقیقت دو وظیفه مشخص و متمایز در ارزیابی استراتژی وجود دارد. ابتدا، وظیفه تعیین چگونگی پیامدهای یک استراتژی همراه با توصیف اثرات آن است و وظیفه دیگر قضاوت در مورد موفقیت یا شکست یک استراتژی براساس مجموعه ای از استانداردها یا معیارهای ارزشی است.به عقیده صاحب نظران، ارزیابی استراتژی عبارت است از بررسی اثربخشی کلی یک برنامه در پاسخ گویی به اهداف آن، یا ارزشیابی نسبی دو یا چند برنامه در پاسخ گویی به اهداف متداول است. در تعریفی دیگر ارزیابی برنامه های سازمان، استفاده از روش های علمی به منظور برآورد اجرای موفقیت آمیز و پیامدهای حاصل از برنامه ها برای اهداف تصمیم گیری است(اعرابی و صالحی، ۱۳۸۷).
کنترل و ارزیابی فرایندی است که طی آن نتایج عملکرد و فعالیت های شرکت طوری تحت کنترل و نظارت قرار می گیرند که بتوان عملکرد واقعی را با عملکرد مطلوب مقایسه کرد. این فرایند بازخورد لازم را به مدیریت می دهد که بتواند نتایج را ارزیابی کند و در صورت لزوم اقدامات تصحیح کننده و اصلاحی را اتخاذ کند(هانگر، ۲۰۰۱، ص۱۹۷).
جهت تعیین حدود دستیابی به هدفها، استراتژیهای اجرا شده باید مورد کنترل قرار گیرند. ارزیابی استراتژیک شامل سه فعالیت اصلی می شود:
- بررسی مبانی اصلی استراتژیهای شرکت
- مقایسه نتیجه های مورد انتظار با نتایج واقعی
- انجام اقدامات اصلاحی به منظور اطمینان یافتن از این که عملکردها بابرنامه های پیش بینی شده مطابقت دارد(عربشاهی، ۱۳۸۷).
ارزیابی موفقیت آمیز استراتژی ها بر پایه این واقعیت قرار دارد که نتیجه عملیات در زمان مقرر و به صورتی مناسب ارائه گردد. ارزیابی استراتژی نمی تواند به هیچ وجه بهنر از اطلاعاتی باشد که بر آن اساس عمل شده است. اگر مقامات ارشد بر مدیران رده پایین فشار زیادی وارد آورند، احتمال این هست که آنها در اعداد و ارقام دست کاری کنند تا نتیجه به صورتی رضایت بخش درآید(دیوید، ۱۹۹۹).
۲-۱۶ مطالعات انجام شده
تفکر استراتژیک خاص عصر حاضر نیست، دولتمردان و مدیران جامعه در ادوار مختلف به اشکال گوناگون از مفاهیم، بسترها و راهکارهای آن استفاده می کردند.
شجاعی و همکاران(۱۳۹۱)، در مقاله ای با عنوان کاربرد ماتریس ارزیابی موقعیت و اقدام استراتژیک (تحلیلSPACE) مطالعه موردی: شرکت بتن سازی مهد بتن با توجه به نتایج بدست آمده موقعیت شرکت را در وضعیت تهاجمی نشان داده و استراتژی های حمله و محاصره را پیشنهاد نمودند.
مسلم یزدی(۱۳۸۹)، مقاله ای با عنوان ارزیابی موقعیت زباله های شهری یزد با بهره گرفتن از ماتریس SPACE را ارائه نمود که نتایج تحقیق نشان داد چون بردار در خانه تهاجمی ماتریس تشکیل شده است زباله های شهری یزد از نظر موقعیت در بهترین وضعیت ممکن قرار دارد.
شریعتی و سیانکی(۱۳۸۹)، در مقاله ای با موضوع ارائه راهبرد رقابتی بر اساس ماتریسSWOT مطالعه موردی:هتل آسمان اصفهان، نشان دادند هتل آسمان در صنعت ناپایدار گردشگری به شیوهای نسبتاً خوب به رقابت پرداخته و باید استراتژیهای رقابتی بیشتری را به اجرا درآورد .
جوزی و زارعی(۱۳۸۹)، در مقاله ارائه برنامه مدیریت راهبردی پسماندهای روستایی شهرستان میناب به روشSWOT و تشکیل ماتریس(QSPM)، استراتژی حاصل از ماتریس ارزیابی موقعیت و اقدام استراتژیک را استراتژی تدافعی عنوان نمودند و با بهره گرفتن از ماتریس برنامه ریزی استراتژیک کمی استراتژی تبلیغات رسانه ای و آگاهی جامعه در مورد آلودگی ناشی از پسماندها و اجرای هرچه بهتر مدیریت پسماندها، براساس نمره جذابیت بعنوان اولویت اول پیشنهاد گردید.
امینی و باویل(۱۳۸۸)، در پژوهش تدوین استراتژی به روش چارچوب جامع تدوین استراتژی مطالعه موردی: شرکت سهند خودرو تبریز پس از شناسایی نقاط قوت و ضعف سازمان و فرصت ها و تهدیدات محیطی، ماتریس ارزیابی عوامل داخلی و خارجی را شکل داده و با توجه به اطلاعات بدست آمده، ضمن تشکیل ماتریس (SWOT) و ماتریس داخلی و خارجی(IE)، موقعیت شرکت را در وضعیت تدافعی نشان دادند، همچنین با بهره گرفتن از ماتریس برنامه ریزی استراتژیک کمی(QSPM) بهترین استراتژی برای شرکت سهند خودرو را ائتلاف استراتژیک با شرکت های رقیب جهت دستیابی به مزایای رقابتی، پیشنهاد نمودند.
صدری و همکاران(۱۳۸۸)، در مقاله خود با عنوان فرایند برنامه ریزی استراتژیک با بهره گرفتن از چارچوب جامع تدوین استراتژی(مطالعه موردی: شرکت توزیع نیروی برق شهرستان اصفهان) بعد از مشخص کردن نقاط قوت و ضعف سازمان و فرصت ها و تهدیدات، با تشکیل ماتریس(SWOT) و بنا به نتایج حاصل از ماتریس داخلی و خارجی(IE) و ماتریس ارزیابی موقعیت و اقدام استراتژیک(SPACE)، موقعیت شرکت را تهاجمی توصیف کرده در ادامه تحقیق جهت عینیت بخشیدن به قضاوت های شهودی از ماتریس برنامه ریزی استراتژیک کمی استفاده نموده و با توجه به نمرات و نتایجی که از این ماتریس حاصل شد، استراتژیهای زیر به ترتیب اولویت پیشنهاد شدند: مدیریت پاسخگویی و ارتقاء کیفیت خدمات به مشتری، تلاش و سرمایه گذاری جهت توسعه فناوری اطلاعات در سازمان سرمایه گذاری مناسب در طرحهای توسعه زیر ساختها به منظور کاهش تلفات انرژی و خاموشی ها، بررسی امکان واگذاری بخش های مختلف سازمان به شرکت های پیمانکاری مناسب(برون سپاری).
حاجی کریمی، احمدی و همکاران(۱۳۸۷)، در تحقیق کاربرد ماتریس ارزیابی موقعیت و اقدام استراتژیک از منظر وضعیت رقابتی شرکت ها (موردکاوی: شرکت های ساختمانی تهران) به این نتیجه دست یافت که بدلیل شرایط حاکم بر صنعت ساخت ایران شرکت ها به دلیل احساس نکردن حاشیه مناسب مالی و یا امنیت در رقابت خود با دیگر شرکتها معمولاً در حالت تدافعی نسبت به هم قرار می گیرند.
جوادی پور(۱۳۸۷)، در تحقیق راهبردهای توسعۀ خدمات شهرداری‌های الکترونیک بر اساس تجزیه و تحلیل SWOT مطالعۀ موردی شهرداری الکترونیک منطقۀ ۱۳ تهران، به این نتیجه دست یافت که شهرداری منطقۀ ۱۳ تهران به منظور توسعۀ خدمات الکترونیک شهری در این منطقه، در موقعیت رقابتی قرار گرفته است. در چنین شرایطی لازم است تا سازمان‌ها استراتژی‌های رقابتی مانند رسوخ در بازار،توسعۀ بازار،توسعۀ محصول و تشکیل مشارکت را به اجرا گذارند.
قاراکزلیان(۱۳۸۴)، در پژوهشی با عنوان بررسی موقعیت و جایگاه بازار شرکت فولاد آلیاژی ایران و ارائه استراتژی های مرتبط با آن با بهره گرفتن از ماتریس ارزیابی موقعیت و اقدام استراتژیک،براساس موقعیتهای ماتریسSPACE ترکیبی از استراتژی های تهاجمی و رقابتی را برای این محصولات پیشنهاد نمود که به تناسب نوع محصول از استراتژی های توسعه بازار ومحصول، نفوذ در بازار، ادغام ها و تا حدودی متنوع سازی و… استفاده شود. همچنین پیشنهاد گردید که شرکت استراتژی منفعلانه در رابطه با برخی محصولات خود را کنار گذاشته و باتوجه به موقعیت حاصل شده به تدوین استراتژی هایی داخلی برای برطرف نمودن نقاط ضعف خود مطابق با آن شرایط بپردازد.
در ادامه تعدادی از تحقیقات خارجی در این زمینه معرفی می گردد.
وتمو و آردینی(۲۰۱۲) در مقاله ای با عنوان تجزیه و تحلیل سوات در مدیریت استراتژیک مطالعه موردی در ایستگاه اتوبوس پورابایا، با تشکیل ماتریس ارزیابی عوامل داخلی و ماتریس ارزیابی عوامل خارجی نقاط قوت و ضعف ایستگاه و فرصت ها و تهدیدات محیطی را جهت اتوماسیون نمودن ایستگاه شناسایی نمودند. و با توجه به نتایج مشخص گردید از لحاظ عوامل داخلی نقاط قوت بر ضعف های آن برتری دارند و فرصتهای محیطی بر تهدیدات فزونی دارد و در ربع اول ماتریس سوات قرار دارد که نشان دهنده قدرت داخلی برای استفاده از فرصت های پیش رو می باشد.
زهید(۲۰۱۱) در تحقیقی جامع در زمینه تدوین استراتژی برای شرکت کوکاکولا، نام تجاری و وب سایت این شرکت را مهمترین نقاط قوت آن و مسائل مربوط به سلامت را ضعف شرکت برشمرد. همچنین رسیدن به بازارهای جدید را فرصت و قوانین و مقررات و نرخ مالیات در کشورهای مختلف را تهدیدهای پیش روی شرکت عنوان نمود. در این تجقیق موقعیت استراتژیک شرکت کوکاکولا رقابتی بدست آمد و استراتژی های توسعه نفوذ بازار و تمرکز بر آب و آب میوه برای حرکت به سمت موقعیت تهاجمی پیشنهاد گردیدند.
محمدعبداله(۲۰۰۹) در تحقیقی موقعیت استراتژیک شرکت مک دونالد را در ماتریس، تهاجمی ترسیم نمود و استراتژی گسترش بیشتر به بازارهای آسیا با اضافه کردن ۵۰۰ رستوران را پیشنهاد نمود.
گیوین(۲۰۰۹) در پژوهش مدیریت استراتژیک مطالعه موردی شرکت دالرفمیلی، نشان داد که این شرکت در موقعیت استراتژیک تهاجمی در ماتریس ارزیابی موقعیت و اقدام استراتژیک قرار دارد. براین اساس استراتژی افزایش تبلیغات از طریق ارائه کوپن و تخفیفات و ساخت فروشگاه در مناطق روستایی و کم درآمد برای این شرکت به کمک ماتریس سوات تدوین شدند که استراتژی دوم بعنوان اولویت اجرا معرفی گردید.

از تــــو بـخشــودن اســـت و بخشیدن

و زمن افـتادن اســــت و شــــــخشــــــیدن

مـن نیـــم هــــوشیـــار مستـــــم گـیر

مـن بلـخشیــــده‌ام تــــو دســــتـــــم گـیر^[۵۸]

از تمام اینها که بگذریم سندی محکم‌تر از اولین سوره قرآن نمی‌توان یافت که خدای‌تعالی راه و روش دعاکردن را به بندگانش به‌خوبی آموخته است. سوره حمد ابتدا با سپاس و حمد خداوند شروع می‌شود و با ذکر «مالک یوم الدین»بودن و رحمان و رحیم‌بودن ذات باری‌تعالی ادامه می‌یابد و در نهایت از او طلب استعانت و یاری می‌شود. از خداوند رحمان و رحیم می‌خواهیم که ما را به راه راست هدایت فرماید و در گروه ضالین و مغضوبین قرار ندهد، بلکه در زمره کسانی قرار دهد که آنان را نعمت بخشیده و در لطف خاص خود قرار داده است، پس سوره حمد بهترین راهنما برای کسانی است که می‌خواهند با خدای خویش رازونیاز کنند و از او طلب حاجت کنند و به قرب معبود خویش نایل شوند.

( اینجا فقط تکه ای از متن پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

۱-۸-۲٫ پرستش
واژه پرستش در فرهنگ معین این‌گونه معنی شده است: «ستایش، نیایش، نماز، طاعت، عبودیت پرستاری، مزمت، خدمتکاری بیمارداری، خدمت بیمار کردن.»^[۵۹]
پرستش به‌معنای عبودیت و بندگی است و فرق آن با ستایش این است که ستایش؛ یعنی نیکویی گفتن و مدح، آفرین گویی بنابراین پرستش از ستایش بالاتر است و هدف از خلقت انسان هم چیزی جز عبودیت و پرستش نیست. «و ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون: جن و انسان را نیافریدیم مگر برای پرستش و عبادت».^[۶۰]
با توجه به تفاوت بین ستایش و پرستش، یکی دیگر از اقسام دعا، اظهار پرستش و بندگی است، شریف‌ترین نوع دعا پرستش است؛ زیرا فرد در ضمن مناجات با حالتی خاشع و خاضع در برابر خالق خود می‌ایستد و با ناله و انابه دست نیاز به‌سوی او دراز می‌کند؛ عبدی که در برابر معبود، خود را فقیرترین و محتاج‌ترین فرد می‌نامد؛ خدای خود را در بلندترین جایگاه می‌خواند؛ در گفتگویی صمیمی و خصوصی خالصانه خدا را عبادت می‌کند و او را عاجزانه می‌پرستد و خویش را به سرچشمه آفرینش و مبدأ هستی نزدیک می‌کند.
«اگر به حق نزدیک شویم و با او انس بگیریم و مخلصانه با او سخن بگوییم او نیز با ما سخن می‌گوید و پاسخ می‌دهد و بر ما لطف می‌کند. دعاکردن عمل یک سویه نیست، بلکه درد دل گفتن و رازونیاز کردن با محبوبی است که می‌شنود و پاسخ می‌دهد. دعا سرود کمال و جمال حق و حکایت دلدادگی و ارادت عبد است. عبد عارف چون حق را کامل می‌داند، او را می‌ستاید، چون جمیلش می‌بیند؛ او را مدح می‌گوید، نه چون فقط به او محتاج است؛ او را می‌پرستد، چون او را شایسته پرستش می‌یابد.»^[۶۱]
۱-۸-۲-۱٫ اظهار پرستش و بندگی در ادعیه شیعه
در تمام دعاهای مأثور از اهل‌بیت و نیز مناجات‌های عارفان و حتی در نیایش‌های خصوصی افراد دیگر مشاهده کرد. برای مثال در دعای جوشن کبیر خدا را با۱۰۰ اسم صدا می‌زنیم و از او می‌خواهیم ما را از عذاب آتش برهاند، این صدا زدن‌ها و یادکردن‌های اسماء الهی، سرود بندگی هر انسان شیفته‌ای است که خدا را می‌پرستد و چه شیرین است لحظه‌ای که عاشق، معشوقش را با نام می‌خواند. در دیگر دعاها نظیر دعای کمیل، ابوحمزه ثمالی و مناجات خمس عشر، اظهار عبودیت و بندگی عارفانه را می‌بینیم که در ضمن ستودن، به پرستش خالصانه یکتای بی‌نیاز می‌پردازد و اوج عبادت و دلدادگی را به تصویر می‌کشد: «اللهم عظم سلطانک و علا مکانک و خفی مکرک و ظهر امرک و غلب قهرک و جرت قدرتک و لا یمکن الفرار من حکومتک؛ اللهم لا اجد لذنوبی غافرا و لا یحتاجی ساترا و لا لشئ من عملی القبیح بالحسن مبدلا غیرک، لا اله الا انت سبحانک و بحمدک: خدایا بزرگ است سلطنت تو و برتر و بلند است مقام تو و پنهان است تدبیر تو و آشکار است فرمان تو و چیره است قهر تو و قدرت و نیرویت نافذاست و گریز از تحت حکومت تو ممکن نیست خدایا نیابم برای گناهانم آمرزنده‌ای و نه برای کارهای زشتم پرده پوشی و نه کسی را که عمل زشت مرا به کار نیک تبدیل کند جز تو معبودی نیست منزهی تو و به سپاس تو مشغولم.»^[۶۲]
در این فراز از دعای کمیل امام علی(علیه‌السلام) چه خاشعانه خدای خویش را خطاب قرار می‌دهد و او را قدرت بی‌منتها و نیروی مطلق می‌داند؛ چنین شخصی که این‌گونه خدای خویش را می‎ستاید، به‌یقین ایمان دارد و ضمن پرستش و عبادت او، از او طلب آمرزش می‌کند و نهایت بندگی خویش را آن زمان اقرار می‌کند که می‌گوید معبودی جز تو نیست و تو منزه و پاکی و من به سپاس تو مشغولم.
امام سجاد (علیه‌السلام) در دعای ابوحمزه ثمالی هنگامی که با معبود خویش لب به سخن می‌گشاید، او را تنها کسی می‌داند که شایسته پرستش است: «بک عرفتک و انت ذللتنی علیک و دعوتنی الیک و لولا انت لم ادرما انت الحمد الله الذی ادعوه فیجیبنی و ان کنت بطئیاحین یدعونی و الحمد الله الذی اسئله فیعطینی و ان کنت بخیلا حین یستقرضنی و… به وسیله تو شناختم تو را و تو مرا راهنمایی کردی بر خودت و به‌سوی خود خواندی و اگر تو نبودی من ندانستم که تو کیستی؛ ستایش خدایی را که می‌خوانمش و پاسخم دهد و اگر من به‌کندی خوانمش، در این هنگام مرا بدرگاهش فراخواند و ستایش خدای را که می‌خوانم او را عطایم کند و اگرچه بخل ورزم هنگامی که از من چیزی قرض خواهد و … .»^[۶۳]
امام در نهایت خاکساری با خدای خویش نیایش می‌کند و با تمام وجودش و از صمیم قلبش خدا را عبادت و پرستش می‌کند و او را منشأ شناخت و هدایت خود می‌داند و عاجزانه از او طلب یاری می‌کند. امام سجاد درمناجات خمس عشره در مناجات الاولی مناجات التائبین می‌فرماید: «الهی البستنی الخطایا ثوب مذلتی و جللنی التباعد منک لباس مسکنتی و امات قلبی عظیم جنایتی فاحیه بتوبه منک یا املی و بغیتی و یاسولی و منیتی فو عزتک ما اجد لذنوبی سواک غافرا و لا اری بکسری غیرک جابرا و قدخضعت بالانابه الیک و عنوت با الاستکانه لدیک فان طردتنی من بابک فبمن الوذ و ان رددتنی عن جنابک فبمن اعوذ فوا استفاه من خجلتی و افتضاحی و والهفاه من سوء عملی و اجتراحی: خداوندا خطاها جامه خواریم در برم کرده و دوری از تو بر من پوشش و روپوش بیچارگی خودم افکنده و جنایت بزرگ من دلم را به مرگ کشیده، پس به پذیرش توبه از طرف خود زنده کن و ای آرمانم و مطلوبم و ای خواسته و آرزویم، پس سوگند به عزت تو نیابم برای گناهانم جز تو آمرزنده‌ای و از شکست خود چاره‌ای غیر از تو نمی‌بینم و به تحقیق من به بازگشت به‌سوی تو فروتن شدم و خوارم که بدرگاهت نشستم، پس اگر از درگاهت مرا برانی به که پناه برم و اگر مرا از آستانت برگردانی به چه کسی پناه ببرم؛ دریغا از شرمساریم و رسواییم و افسوس از بدکرداری و آلودگی‌ام.»^[۶۴]
در واژگان این فراز از دعا، حالت انکسار و شکستگی بنده و اظهار بزرگی رب موج می‌زند و انسان معنای درست بندگی را به وضوح درک می‌کند و در می‌یابد تنها باید به درگاه ربوبی حق‌تعالی استغاثه کرد و پیشانی فروتنی را به خاک سایید و فقط از او طلب باری کرد. با تأمل در فرازی از مناجات‌العارفین خمس عشره که در ادامه می‌آوریم، می‌توانیم بندگی و عبودیت عبد را دریابیم: «الهی قصرت الالسن عن بلوغ ثنائک کما یلیق بجلالک و عجزت العقول عن ادراک کنه جمالک و انحسرت الابصار دون النظر الی سبحات وجهک و لم تجعل یلخلق طریقا الی معرفتک الا بالعجز عن معرفتک: خداوندا! زبان‌ها از رسایی ستایش تو که شایسته جلالت باشد کوتاه است و عقل‌ها و خردها از ادراک جمالت عاجزند و دیده‌ها از نزدیکی به انوار جمالت خسته و نابینا به جلوه هایت و بر مردم راهی به سوی شناخت خودت مقرر نکردی جز به درماندگی از شناخت تو.»^[۶۵]
امام عارفان اقرار به عجز و ناتوانی و پرستش معشوق را به نهایت می‌رساند و اذعان می‌فرماید که نه زبان شایستگی ستایش و پرستش پرورگار را دارد و نه عقل‌ها توان درک جمال و زیبایی ارباب خود را دارند و نه چشم‌ها توانایی دیدن جلوه‌های حق را دارند و این چیزی نیست جز اقرار به بندگی و اطاعت و پرستیدن خالق بی‌همتا.
و نیز رجوع شود به مناجات‌الذاکرین خمس عشره که می‌فرماید: «خدایا اگر واجب نبود از پذیرش دستورت هر آینه منزهت می‌دانستم که نامت را به زبان آرم، نه آنکه ذکری که از تو کنم به اندازه من است نه به اندازه تو٬ آیا با چه اندازه قدر من برسد تا محلی برای تقدیس تو مقرر دارم و… خدایا به تو باخته شدند دل‌های شیفته و سرگردان و بر شناسایی تو اتفاق و جمع کردند خردهای مختلف، پس مطمئن شوند دل‌ها، جزء یاد تو آرام نشود خاطرها، جز هنگام یقین به تو، تویی تسبیح شده در هر جا و پرستیده شده در هر مکان و زمان.» ^[۶۶]
۱-۸-۲-۲٫ اظهار پرستش و بندگی در مناجات‌های شاعران
اینک ببینیم چگونه شعرای ما بندگی و پرستش باری‌تعالی را با زبان شعر بیان کرده‌اند. مولوی می‌گوید:

کـــارگــاه صنـــع حــق چون نیستیست

جــز معــــطل در جـــــهان هـــست کیسـت

یـاد ده مـا را ســخــــن‌هــــای دقــــیـق

کـــه تـــو را رحم آورد آن ای رفـــــیـــــق

هم دعــــــا از تـــو اجــابـــت هم ز تو

ایمــنی از تـــــو مهـــــابـــت هــــم ز تـــو

گــــــر خطـــا گفتیم اصلاحـش تو کن

مصـلحی تــــو ای تو ســــــلطان ســــــخن