ج) توجه به قراین موجود در آیه
د) طرح مباحث علمی
ه) تفسیر عقلی با تکیه بر روایات
ز) توجیه عقلی در آیات الاحکام
روش ادبی بیانی
ادبیات بکار رفته در قرآن کریم با توجه به خصوصیت الهی بودن کلام و اعجاز موجود در آن دارای لطایف بسیار است. استاد مصطفوی نیز که ادیبی صاحب ذوق است، به این لطایف و ظرایف توجه داشته است. مواردی که در تفسیر روشن بیشتر قابل توجهاند، از این قرار است:
الف) تقدیم و تأخّر
ب) تقابل واژگانی
ج) تقابل جملهای
د) تکرار
همچنین رویکرد و گرایش اصلی تفسیری استاد را میتوان در بُعد اخلاقی و سیر و سلوکی خلاصه کرده هدف ایشان را کشاندن مخاطب به سمت وسوی هدایتی دانست.^[۲۳۶]
تفسیر به رأی
از مهمترین مسائلی که لازمه تفسیر صحیح قرآن مجید است، توجه به خطر تفسیر به رأی و دوری از آن است. علاوه بر اینکه بر مبنای عقل زشتی و اشکال شرح و تفسیر قرآن بر غیر مراد خدای تعالی مشخص است، روایات متعددی در این زمینه از معصومین: در جوامع حدیثی ذکر شده است.^[۲۳۷] از همین روی مفسرین و قرآن پژوهان به بحث تفسیر به رأی توجه ویژه دارند. با مروری بر آثار بزرگان در این حوزه میتوان به خوبی موضوع را مشاهده کرد. مطالب جلال الدین سیوطی در الاتقان^[۲۳۸]، بدر الدین زرکشی در البرهان^[۲۳۹] از این جمله است. اما در جمع بندی نظرات مختلف و روایات وارده در این موضوع استاد معرفت توجه به دو نکته را اساسی میداند:
اول؛ اینکه گروهی آیهای را انتخاب کنند و سپس تلاش کرده تا آیه را بر دیدگاه، عقیده، مرام و یا مسلک ویژه خود تطبیق دهند، تا از این راه به توجیه عقیده و مسلک خود دست یابند. در واقع این افراد قرآن را پلی برای رسیدن به اهداف خود ساخته نه تنها در فکر تفسیر قرآن نبوده، قرآن را وسیلهای برای سرپوش نهادن بر انحرافات خود قرار دادهاند.

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

دوم؛ شخص بدون توجه به شیوه اهل فن در فهم معانی کلام الهی، به تفسیر اقدام کند. در این حالت فرد بدون داشتن شرایط لازم برای تفسیر همچون آگاهی از اسباب نزول، ادبیات عرب و امثال آن، تنها بر اساس نظرات خود اقدام به کار خطیر تفسیر کلام الهی مینماید.
در هر دو صورت هر آنکه بر خدا دروغ بندد از راه سعادت منحرف گشته هر چند گاهی درست گفته باشد، در انتخاب مسیر خطا کرده و راهی جز صراط مستقیم را پیموده است.^[۲۴۰]
استاد مصطفوی و تفسیر به رأی
استاد مصطفوی بر اساس دو شرط اصلی که برای تفسیر قرآن مد نظر دارد، یعنی فهم مفاهیم ألفاظ و کلمات بر اساس تحقیق و دقّت و فهم درست از مراد متکلم^[۲۴۱]، خطر تفسیر به رأی را خطری بسیار جدّی میداند. وی با اشاره به اینکه در کتب حدیث شیعه و سنّی به موضوع تفسیر به رأى مورد تأکید است، به روایتی که در مقدّمه پنجم تفسیر صافى از قول رسول اکرم۹ ذکر شده، استناد کرده است. حضرت در این روایت میفرمایند: «من فسّر القرآن برأیه فلیتبوّء مقعده من النار»^[۲۴۲]. مرحوم مصطفوی تفسیر به رأی را یکی از مصادیق مهم تحریف کلام از مفهوم حق میداند. در نتیجه بر مفسر واجب میداند تا آشنایی کامل به کلمات و جملات و ظواهر تعبیرات آن از لحاظ ادبی داشته به طوریکه صاحب رأی، اجتهاد و یقیین باشد. در تفسیر کردن آیات کریمه قرآن مجید، لازم است با کمال دقّت و تحقیق روى استفاده از کلمات و جملات قرآن به کمک نور إلهى صورت گرفته، و هرگز فکر و نظر شخصى در فهم معانى آیات کریمه مورد توجّه قرار نگیرد^[۲۴۳]، در همین راستا استاد تقلید از اقوال دیگران را در مقام فهم مطالب مذموم و به خطا رفتن در مقام تفسیر کلام الهی قلم داد میکند.^[۲۴۴]
ترجمه قرآن
با گسترش روزافزون پیروان دین خاتم انبیای الهی حضرت محمد مصطفی۹، گرایش غیر عرب زبانان به اسلام نیاز به برگردان مطالب و مفاهیم قرآن کریم به سایر زبانها امری ناگزیر گشت. اما همواره در طول تاریخ پر افت و خیز ترجمه قرآن، پرسش‏ها و چالش‏هاى بنیادینى مطرح بوده از جمله: ماهیت ترجمه، درستی یا نادرستی ترجمه قرآن، ترجمه پذیرى و ترجمه ناپذیرى قرآن، جواز قراءت نماز با ترجمه قرآن، ضوابط و قواعد ترجمه، شرایط مترجم، تفاوت‏هاى ترجمه و تفسیر، شیوه بایسته ترجمه، ترتّب احکام مربوط به قرآن بر ترجمه آن، علوم مورد نیاز در ترجمه قرآن، تأثیر تفسیر و اختلافات تفسیرى در ترجمه، تفاوت ترجمه قرآن با دیگر متون، و… این پرسشها خود حاکی از اختلاف نظرات در روش ترجمه و شرایط آن است.^[۲۴۵]
آقای محمد مصطفی شاطر از سردمداران مخالفان ترجمه قرآن دلایلی را برای منع ترجمه برشمرده است که مهمترین آنها از این قرار است^[۲۴۶]:
نخست؛ ترجمه قرآن را ضایع میکند همان گونه که تورات و انجیل به سبب ترجمه به زبانهای دیگر ضایع شدند و اصل دو کتاب با ضایع شدن زبان آنها از بین رفت.
دوم؛ طبعا میان ترجمهها اختلافاتی وجود دارد، زیرا سلیقهها و عقیده های مردم مختلف است و آنها را به هر جا میکشاند. همچنین استعداد در فهم معانی قرآن و ترجمه آن و درک آراء مختلف نیز متفاوت است و اختلاف در ترجمهها اثر نامطلوبی دارد زیرا اختلاف در ترجمه، اختلاف در استفاده و استنباط در احکام و آداب شرعی را به دنبال دارد و هر گروهی بر حسب آنچه از ترجمه میفهمد نظر میهد.
سوم؛ قرآن در بسیاری از آیات خود حقایق پیچیدهای دارد که گاه بر بسیاری از دانشمندان پوشیده مانده است و بسیاری از موارد را کسانی که بعد از آنان آمدهاند متوجه شدهاند. پس اگر قرآن را بر اساس اطلاعات امروز خود ترجمه کنیم، وقتی علم در سطح بالاتری قرار گیرد و از حقایق قرآن مطالب جدیدی کشف شود باید اعلام نمود ترجمهای که برای قرآن انجام یافته است غلط بوده است.
البته در مقابل موافقین ترجمه هم به دفاع از نظر خود پرداخته برای رفع اشکالات ذکر شده برای ترجمه قرآن کریم شرایطی ویژه را در نظر گرفتهاند. از جمله آیت الله معرفت در جلد نهم از مجموعه جامع علوم قرآنی خود، التمید فی علوم القرآن با ضروری دانستن نیاز به ترجمه، بلکه رسالتی مهم و ضروری خواندن آن، به تبیین زوایای آن پرداخته است.^[۲۴۷] وی ترجمه را نوعی تفسیر و توضیح مطلب به زبانی دیگر با رعایت ایجاز و امانت در بیان مفاهیم میداند. در همین راستا برای رعایت ایجاز و امانت در انتقال مفاهیم داشتن شرایطی ویژه و رعایت اصول و قواعدی را حتمی میداند. این شرایط عبارتند از^[۲۴۸]:
مترجم در هر دو زبان اصل و مقصد مهارت داشته باشد، با آداب و ویژگیهای کلامی هر دو کاملا آشنا باشد.
معنای آیه را با توجه به تفاسیر معتبر و مورد اطمینان بدست آورد و به برداشت خودش که بر حسب فهم عادی و یا شناخت لغوی است، اکتفا نکند.
بدون تعصب و فارغ از هر گونه تمایل و یا عقیده و مذهب خاص به ترجمه بپردازد.
واژه های مشابه را آنچنان که هست رها کند و در ترجمه به مرادف آنها اکتفا نکند.
حروف مقطعه فواتح سورهها را به حال خود گذارده بدون تفسیر و تغییر بیاورد.
از بکارگیری اصطلاحات علمی وفنی در ترجمه خودداری کند و معانی را تنها به صورت لغوی نشان دهد.
به آراء و نظریههای علمی نپردازد و کلمات وارد در قرآن را به معانی جدیدی که علم کشف کرده معنا نکند.
همچنین استاد معرفت لازم میداند گروهی از دانشمندان با شایستگیهای فوق که به درستی اندیشه و اجتهاد شهرت دارند، تشکیل شده تا بدین وسیله خطاهای ناشی از کار فردی نیز از میان برود همچنین ترجمهها همراه با متن اصلی کلام الهی عرضه شود تا مسلمانان متوجه این نکته باشند که آنچه آورده شده تنها ترجمهای از قرآن است و نه اصل آن.
علامه مصطفوی، ترجمه قرآن و شرایط آن
استاد اصل کلمه «ترجمه» را مربوط به زبانهاى آرامى و سریانى میداند و به معنى «درآوردن لغتى به لغت دیگر» است.^[۲۴۹]
از نظر وی ترجمه کردن قرآن مجید به زبان دیگر مشکلتر از تفسیر آن است و مرحله بعد از آن به شمار آمده در واقع «خلاصه التفاسیر» است، زیرا در مقام ترجمه لازم است که تمام مقصود و منظور متکلم تفهیم شده، و کوچکترین تحریفى در بیان مراد او پیش نیاید. به عبارت دیگر ترجمه قرآن مجید به زبان دیگر، بدون در نظر گرفتن و حفظ خصوصیّات و بیان مقصود، از مصادیق تحریف کلام پروردگار متعال است و موجب از بین بردن عظمت قرآن و ساقط کردن آن از اعتبار، و گمراه شدن افکار و تحیّر افراد خواهد شد.
و این معنى محتاج است به تسلط کامل در قدرت بیان و قلم که بتواند مفهوم کامل آیه کریمه را به تعبیر مختصر و در عین حال روشن و تمام تحویل دهد. ^[۲۵۰]
استاد در مورد اهمیت و روش ترجمه معتقد است ترجمه تنها لفظ به لفظ آیات قرآن مجید بههر زبانى صورت بگیرد، بر خلاف حقّ و صلاح بوده، و به جاى هدایت دیگران، موجب ضلالت و انحراف و سستى و ضعف ایمان آنان شده، و کمترین نتیجه و فائده‏اى در برنخواهد داشت. آرى ترجمه کتاب خداوند متعال بهترین خدمت به حقیقت و افراد بشر است، به شرط اینکه هیئتى از متخصّصین در تفسیر جمع شده، و به جاى ترجمه، تفسیر کوتاه و مختصرى نوشته، و حداقلّ مقاصد و مطالب قرآن را به زبان گویا و کوتاه و جامع به قلم بیاورند.^[۲۵۱]
استاد در تفسیر روشن در نظر داشته است که مطالب مهم در ترجمه قرآن مجید را مد نظر قرار دهد. ایشان در کتاب روش ترجمه و تفسیر قرآن شرایط ترجمه را اینگونه برمیشمارد: ^[۲۵۲]
بدست آوردن معانی حقیقیّه از کلمات قرآن مجید.
تحقیق و صاحب نظر شدن در قواعد علم صرف و نحو.
اطلاع و احاطه به مطالب علوم معانی بیان.
تحقیق کامل در جهت اسناد و مفاهیم روایات وارده.
اعمال ذوق و دقت در بیان مقاصد آیات کریمه.
نورانیت در حصول معارف حق، بصیرت پیدا کردن، آشنایی به حقائق اسماء و صفات.
علم به احکام و تکالیف فقهی و وظائف و فرائض.
احاطه به مسائل اخلاقی و تحقیق در مراحل تهذیب و سلوک.
تحقیق و بررسی از مسائل تاریخی که در قرآن مجید ذکر شده.